Avrupa’nın tarihli kara leke: İnsanat Bahçeleri
Geçtiğimiz günlerde bir televizyon yarışındaki sorulardan birisi, gerek basında gerekse toplumsal medyada gündem oldu. “1980’lere kadar hangi ülkedeki yetim, gayrimeşru doğmuş, ebeveyni alkolik, ayrılmış yahut yoksul olan çocuklar devlet tarafınca kimi vakit açık artırmada satılarak çiftliklerde zorla çalıştırılmıştır?” sorusu, karşılık şıklarının tamamının Avrupa ülkelerinden oluşması niçiniyle “Batılı değerler” tartışmalarına da yol açtı. Yarışmacının, bu biçimdesi ahlaksız bir siyaset için Batılı ülkeleri uygun görmeyip, Müslüman ya da Doğulu ülkeleri zikretmesine ise “öğrenilmiş çaresizlik sendromu” diyenler oldu.
EVVEL “UCUBE” SERGİLEMEKLE BAŞLADILAR
Uzun asırlar boyunca Batı ülkelerindeki “eğlence” anlayışının değerli bir boyutu “ucube merakı”ydı. Bahtsız fizikÎ özellikleri olan beşerler, en çok da Afrika’dan bulunup getiriliyor ve Avrupa kentlerinde parayla sergileniyordu. Köle ticaretinin başlamasına koşut olarak “ucube sirkülasyonu” da sürat kazanmıştı. Cüceler, hele de Afrika’dan bulunmuşlarsa sergilendikleri yerlerde büyük ilgi görüyordu. Sirk ve panayırlardaki cüceler özellikle olağan insanlara nazaran olan eşyaların içinde gösteriliyor, bu biçimdece “boyut kontrastı” artırılıyordu.
Bu alandaki ticaret giderek yaygınlaşmış, 1800’lerden itibaren ise kentlerdeki nüfus arttıkça kentli kitleye yeni cümbüşler arayan organizatörler, normali bile ilgi alımlı hale getirmek için yeni sistemler geliştirmişlerdi. bu biçimdece Afrikalı siyahîler, Amerikalı Kızılderililer ve Avustralyalı Aborjinlerden oluşan “İnsanat Bahçeleri”; Belçika, Fransa, İngiltere başta olmak üzere bir fazlaca Avrupa ülkesinde görülmeye başlamıştı. Yeni yeni ortaya çıkan antropoloji bilimi de bu insanlık dışı uygulamanın yaygınlaşmasına katkı sağlıyordu. Avrupalıların, başka kültürleri öğrenmesinin yolu olarak “İnsanat Bahçeleri”ni gerçek bir yol üzere gösterip, teşvik eden bilim adamları vardı. Kâşifler ve maceracılarla ortak çalışan iş adamları da “insan sergileme”yi kârlı bir iş olarak görüyordu.
KİMİ GÜN 40 BİN ZİYARETÇİ GELİYORDU
Sirkler, fuarlar, panayırlar bu insanlık dışı şovların merkezi haline gelmişti. daha sonraları müstakil, sabit bahçeler de ortaya çıkmıştı. Bu iş fazlaca kârlıydı. Zira Avrupa halkları “İnsanat Bahçeleri”ne büyük ilgi gösteriyordu. O denli ki, 1889’da Paris’te sergilenen çoğunluğu Afrikalı 400 tutsağı tam 18 milyon kişi ziyaret etmişti. Tutsaklar sıklıkla yarı çıplak biçimde sergileniyor, bilhassa bayanlar ve genç kızlar birer erotik nesne olarak aç nazarlara gösteriliyordu. Kimi kestirimlere bakılırsa, Fransa ve Belçika’daki “İnsanat Bahçeleri”ni kimi vakit günde 40 bin kişi ziyaret ediyordu. Bu bahçeler 19. yüzyıl Fransa’sında da yaygındı. Prusya, 1870’te Paris’i kuşattığında Eyfel Kulesi yakınındaki hayvanat bahçelerinde sergilenen hayvanlar da öldürülmüştü. Kuşatma daha sonrası Paris Belediyesi, öldürülen bu hayvanların yerine yenilerini getirmektense “İnsanat Bahçeleri” açmıştı. 1897 yazında, Belçika hükümdarı II. Leopold da Brüksel’in doğusunda bir “İnsan – Hayvanat Bahçesi” kurulmasını emretmiş ve 250’yi aşkın Kongolu bu bahçeye taşınmıştı. Kayıtlara nazaran 1,3 milyon Belçikalı burayı ziyaret etmişti.
KÖLE TÜCCARININ “ALIŞVERİŞ LİSTESİ”: 1 PİGME ŞEFİ, 1 YETİŞKİN KADIN…
Yaşlı Kıta’dan Amerika’ya göçenler, bu rezil stantları Kuzey Amerika’ya da götüreceklerdi. Tıpkı Avrupa’da olduğu üzere ABD’de de kimi araştırmacılar bu rezilliklere “bilimsel” kılıf uyduruyordu. Missouri St Louis’de açılan bu biçimde bir “insan sergisi” daha sonrası, antropolog William John McGee, evrim safsatasını daha da “renklendirerek”, evrimi, “insan ırklarının vakit içinde bugünkü biçimine yanlışsız evrildiğini, ırk ağacının en üstünde de beyazların bulunduğunu, en altı kısmı ise siyahîlerin oluşturduğu” satırlarıyla savunmuştu. McGee, bu çeşitten stantların, insanların nereden nereye evrildiklerini görmeleri bakımından kıymetli olduklarını söylüyordu.
BAHTSIZ OTA BENGA’NIN HİKÂYESİ…
Afrika’dan Amerika’ya köle ticareti yapanların Kongo’dan getirdikleri bir şanssız pigme ise daha sonraları dünyaca tanınan birisi olacaktı. Bölgeye giden köle tüccarının elinde bir liste vardı. Listede, “Bir pigme şefi, şefin eşi, bir yetişkin erkek, bir yetişkin kadın” yazıyordu. İşte o listedeki yetişkin erkek, Ota Benga olmuştu. Benga ve yanındakiler, 1904’te gdolayıldükleri Amerika’da evvel “İnsanat Bahçesi”nde sergilenmişlerdi. Ota Benga, “sivri dişli saf yamyam” olarak tanımlanmış, bu tanıma bakılırsa de afiş ve broşürler hazırlanmıştı. Ziyaretçiler, Ota Benga’nın kendisini görmek için 25 sent ödüyor, dişlerine de bakmak isterlerse 5 sent daha veriyorlardı. Benga’nın insanlıktan nasipsiz tüccarları onu ondan sonrasında Bronx Hayvanat Bahçesi’nde maymun ve orangutanlarla birebir kafese koyacaklardı. Kafesinin önündeki tabelaya şöyleki yazılmıştı: “Afrika Pigmesi: Ota Benga Yaş: 23 Uzunluk: 1.49 metre Yük: 46 kg Kasai Irmağı Kongo. Afrika’dan Dr. Samuel P. Verner tarafınca getirildi. Eylül boyunca her öğlenden daha sonra sergilenecektir.”
Ota Benga, burada, maymunları kucaklayıp oynamaya ve orangutanlarla güreşmeye zorlanıyordu. Hayvanat bahçesi ziyaretçi rekoru kırıyordu. İnsan hakları savunucularının baskıları kararı Ota Benga bir süre daha sonra özgür bırakılmıştı. Ota Benga, İngilizce öğrenip, bir tütün fabrikasında çalışmaya başlamıştı. Ne var ki yaşadıklarının tesirinden kurtulamayan Benga, kalbine bir el ateş ederek hayatını sonlandırmıştı.
BELÇİKA’DAKİ BAHÇE 1958 YILINA KADAR ZİYARETE AÇIKTI
Gerek ABD’de gerekse Avrupa’da birkaç asır büyük ilgi nazarann, sergilenenler açısından büyük acılara niye olan “İnsanat Bahçeleri”, bu iğrenç uygulama, epey yakın vakit içindera kadar devam etmişti. O denli ki, Avrupa’daki son “İnsanat Bahçesi” lakin 1958 yılında, Belçika’da kapatılabilmişti.
* Ulusal Fuar Alanı ve Sirk Arşivi, Makaleler, Sheffield Üniversitesi, www-sheffield-ac-uk
* Deborah Hufford, 1800’lerin Ucube Şovları, Sondan Notlar, şahsi Blog, www. notesfromthefrontier.com
Geçtiğimiz günlerde bir televizyon yarışındaki sorulardan birisi, gerek basında gerekse toplumsal medyada gündem oldu. “1980’lere kadar hangi ülkedeki yetim, gayrimeşru doğmuş, ebeveyni alkolik, ayrılmış yahut yoksul olan çocuklar devlet tarafınca kimi vakit açık artırmada satılarak çiftliklerde zorla çalıştırılmıştır?” sorusu, karşılık şıklarının tamamının Avrupa ülkelerinden oluşması niçiniyle “Batılı değerler” tartışmalarına da yol açtı. Yarışmacının, bu biçimdesi ahlaksız bir siyaset için Batılı ülkeleri uygun görmeyip, Müslüman ya da Doğulu ülkeleri zikretmesine ise “öğrenilmiş çaresizlik sendromu” diyenler oldu.
EVVEL “UCUBE” SERGİLEMEKLE BAŞLADILAR
Uzun asırlar boyunca Batı ülkelerindeki “eğlence” anlayışının değerli bir boyutu “ucube merakı”ydı. Bahtsız fizikÎ özellikleri olan beşerler, en çok da Afrika’dan bulunup getiriliyor ve Avrupa kentlerinde parayla sergileniyordu. Köle ticaretinin başlamasına koşut olarak “ucube sirkülasyonu” da sürat kazanmıştı. Cüceler, hele de Afrika’dan bulunmuşlarsa sergilendikleri yerlerde büyük ilgi görüyordu. Sirk ve panayırlardaki cüceler özellikle olağan insanlara nazaran olan eşyaların içinde gösteriliyor, bu biçimdece “boyut kontrastı” artırılıyordu.
Bu alandaki ticaret giderek yaygınlaşmış, 1800’lerden itibaren ise kentlerdeki nüfus arttıkça kentli kitleye yeni cümbüşler arayan organizatörler, normali bile ilgi alımlı hale getirmek için yeni sistemler geliştirmişlerdi. bu biçimdece Afrikalı siyahîler, Amerikalı Kızılderililer ve Avustralyalı Aborjinlerden oluşan “İnsanat Bahçeleri”; Belçika, Fransa, İngiltere başta olmak üzere bir fazlaca Avrupa ülkesinde görülmeye başlamıştı. Yeni yeni ortaya çıkan antropoloji bilimi de bu insanlık dışı uygulamanın yaygınlaşmasına katkı sağlıyordu. Avrupalıların, başka kültürleri öğrenmesinin yolu olarak “İnsanat Bahçeleri”ni gerçek bir yol üzere gösterip, teşvik eden bilim adamları vardı. Kâşifler ve maceracılarla ortak çalışan iş adamları da “insan sergileme”yi kârlı bir iş olarak görüyordu.
KİMİ GÜN 40 BİN ZİYARETÇİ GELİYORDU
Sirkler, fuarlar, panayırlar bu insanlık dışı şovların merkezi haline gelmişti. daha sonraları müstakil, sabit bahçeler de ortaya çıkmıştı. Bu iş fazlaca kârlıydı. Zira Avrupa halkları “İnsanat Bahçeleri”ne büyük ilgi gösteriyordu. O denli ki, 1889’da Paris’te sergilenen çoğunluğu Afrikalı 400 tutsağı tam 18 milyon kişi ziyaret etmişti. Tutsaklar sıklıkla yarı çıplak biçimde sergileniyor, bilhassa bayanlar ve genç kızlar birer erotik nesne olarak aç nazarlara gösteriliyordu. Kimi kestirimlere bakılırsa, Fransa ve Belçika’daki “İnsanat Bahçeleri”ni kimi vakit günde 40 bin kişi ziyaret ediyordu. Bu bahçeler 19. yüzyıl Fransa’sında da yaygındı. Prusya, 1870’te Paris’i kuşattığında Eyfel Kulesi yakınındaki hayvanat bahçelerinde sergilenen hayvanlar da öldürülmüştü. Kuşatma daha sonrası Paris Belediyesi, öldürülen bu hayvanların yerine yenilerini getirmektense “İnsanat Bahçeleri” açmıştı. 1897 yazında, Belçika hükümdarı II. Leopold da Brüksel’in doğusunda bir “İnsan – Hayvanat Bahçesi” kurulmasını emretmiş ve 250’yi aşkın Kongolu bu bahçeye taşınmıştı. Kayıtlara nazaran 1,3 milyon Belçikalı burayı ziyaret etmişti.
KÖLE TÜCCARININ “ALIŞVERİŞ LİSTESİ”: 1 PİGME ŞEFİ, 1 YETİŞKİN KADIN…
Yaşlı Kıta’dan Amerika’ya göçenler, bu rezil stantları Kuzey Amerika’ya da götüreceklerdi. Tıpkı Avrupa’da olduğu üzere ABD’de de kimi araştırmacılar bu rezilliklere “bilimsel” kılıf uyduruyordu. Missouri St Louis’de açılan bu biçimde bir “insan sergisi” daha sonrası, antropolog William John McGee, evrim safsatasını daha da “renklendirerek”, evrimi, “insan ırklarının vakit içinde bugünkü biçimine yanlışsız evrildiğini, ırk ağacının en üstünde de beyazların bulunduğunu, en altı kısmı ise siyahîlerin oluşturduğu” satırlarıyla savunmuştu. McGee, bu çeşitten stantların, insanların nereden nereye evrildiklerini görmeleri bakımından kıymetli olduklarını söylüyordu.
BAHTSIZ OTA BENGA’NIN HİKÂYESİ…
Afrika’dan Amerika’ya köle ticareti yapanların Kongo’dan getirdikleri bir şanssız pigme ise daha sonraları dünyaca tanınan birisi olacaktı. Bölgeye giden köle tüccarının elinde bir liste vardı. Listede, “Bir pigme şefi, şefin eşi, bir yetişkin erkek, bir yetişkin kadın” yazıyordu. İşte o listedeki yetişkin erkek, Ota Benga olmuştu. Benga ve yanındakiler, 1904’te gdolayıldükleri Amerika’da evvel “İnsanat Bahçesi”nde sergilenmişlerdi. Ota Benga, “sivri dişli saf yamyam” olarak tanımlanmış, bu tanıma bakılırsa de afiş ve broşürler hazırlanmıştı. Ziyaretçiler, Ota Benga’nın kendisini görmek için 25 sent ödüyor, dişlerine de bakmak isterlerse 5 sent daha veriyorlardı. Benga’nın insanlıktan nasipsiz tüccarları onu ondan sonrasında Bronx Hayvanat Bahçesi’nde maymun ve orangutanlarla birebir kafese koyacaklardı. Kafesinin önündeki tabelaya şöyleki yazılmıştı: “Afrika Pigmesi: Ota Benga Yaş: 23 Uzunluk: 1.49 metre Yük: 46 kg Kasai Irmağı Kongo. Afrika’dan Dr. Samuel P. Verner tarafınca getirildi. Eylül boyunca her öğlenden daha sonra sergilenecektir.”
Ota Benga, burada, maymunları kucaklayıp oynamaya ve orangutanlarla güreşmeye zorlanıyordu. Hayvanat bahçesi ziyaretçi rekoru kırıyordu. İnsan hakları savunucularının baskıları kararı Ota Benga bir süre daha sonra özgür bırakılmıştı. Ota Benga, İngilizce öğrenip, bir tütün fabrikasında çalışmaya başlamıştı. Ne var ki yaşadıklarının tesirinden kurtulamayan Benga, kalbine bir el ateş ederek hayatını sonlandırmıştı.
BELÇİKA’DAKİ BAHÇE 1958 YILINA KADAR ZİYARETE AÇIKTI
Gerek ABD’de gerekse Avrupa’da birkaç asır büyük ilgi nazarann, sergilenenler açısından büyük acılara niye olan “İnsanat Bahçeleri”, bu iğrenç uygulama, epey yakın vakit içindera kadar devam etmişti. O denli ki, Avrupa’daki son “İnsanat Bahçesi” lakin 1958 yılında, Belçika’da kapatılabilmişti.
* Ulusal Fuar Alanı ve Sirk Arşivi, Makaleler, Sheffield Üniversitesi, www-sheffield-ac-uk
* Deborah Hufford, 1800’lerin Ucube Şovları, Sondan Notlar, şahsi Blog, www. notesfromthefrontier.com